Συμπεριφορές παιδιών και γενικεύσεις


Θεωρία και μοναδικότητα


Συχνά, συναντάω  γονείς που τους απασχολεί μια συγκεκριμένη προβληματική συμπεριφορά του παιδιού τους και επηζητούν απαντήσεις στο πώς να χειριστούν την κατάσταση. "Δεν ξέρω" τους απαντάω, και το εννοώ, όσο παράλογο ή ακραίο κι αν σας ακούγετε. Δεν είναι πως δεν θέλω να βοηθήσω ή πως δεν ξέρω τον τρόπο, το κάθε παιδί όμως είναι μοναδικό, και μοναδική θα πρέπει να είναι και η διαχείριση της προβληματικής του συμπεριφοράς. 
Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει καμιά θεωρία, τεχνική ή συμβουλή που θα μπορούσε να εφαρμοστεί με την ίδια επιτυχία σε όλα τα παιδιά του κόσμου. Το κάθε παιδάκι έχει την δική του προσωπικότητα και ιδιοσυγρασία, τις δικές του εμπειρίες και βιώματα, μεγαλώνει σε μια οικογένεια που διέπεται από συγκεκριμένες αρχές και αξίες, κοινωνικοποιείται και εξελίσσεται μέσα σε μια ιδιαίτερη δομή και κυρίως, διαφέρει από όλα τα υπόλοιπα παιδιά της ηλικίας του - Γιατί;  
Γιατί καθένα τους είναι ξεχωρίστο και μοναδικό. 
Πως να απαντήσω λοιπόν; Με γενικεύσεις; 

Μα εκεί συναντάμε συνήθως τα μεγαλύτερα λάθη ή τις πιο αναποτελεσματικές επεμβάσεις. Αν δεν γνωρίσεις το παιδί, δεν μελετήσεις τις συνθήκες μέσα στις οποίες μεγαλώνει, δεν σκαλίσεις τον ψυχισμό του και δεν επεξεργαστείς τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος του, τότε πως είναι δυνατόν να βοηθήσεις "αποτελεσματικά";


Δεν λέω πως κακός κάνετε και ψάχνετε απαντήσεις στα καθημερινά προβλήματα που συναντάτε μεγαλώντας τα παιδιά σας. Λέω απλά πως, θα πρέπει με κριτική σκέψη να επεξεργάζεστε όσα γράφονται και ακούγονται από τα μεσα μαζικής ενημέρωσης και τον τύπο σχετικά με την υγιή ανάπτυξη του παιδιού σας και την αντιμετώπιση των προβληματικών του συμπεριφορών. Αφουγγραστείτε τις ανάγκες  και τις σκέψεις του δικού σας παιδιού πριν υοθετήσετε την συμβουλή - συνταγή επιτυχίας που σας πρότείνει ο φίλος, γνωστός, δημοσιογράφος, συγγραφέας. Εσείς και μόνο εσείς μπορείτε να βρείτε τα βαθύτερα αίτια που πυροδοτούν την αντίδραση του παιδιού σας - τότε και μόνο τότε μπορεί να γίνει ουσιαστική παρέμβαση και να έχουμε το θεμιττό για όλους αποτέλεσμα. Διαφορετικά, κανένας ψυχολόγος και καμιά θεωρία δεν μπορεί να απαντήσει στα ερωτήματα σας χωρίς να μελετήσει "τον χάρτη" της ζωής του παιδιού σας

Εσύ και ο ψυχικός κόσμος των παιδιών σου

Δεν είναι εύκολο να μεγαλώνεις παιδιά....




Να είσαι πάντα εκεί όταν σε χρειάζονται...

Να μπορείς να καλύπτεις τις ανάγκες τους....

Να ικανοποιείς κάποιες τους επιθυμίες...

Να τα προφυλάσεις...

Να τους προσφέρεις....

Να τους μάθεις καινούργια πράγματα...

Να είσαι ένα υγιές πρότυπο προς μίμηση...

Να τα καθοδηγείς...

Να τους συμπαραστέκεσαι...

Να τα στηρίζεις...

Να τους χαμογελάς ακόμα κι όταν όλα γύρω σου καταρρέουν και δεν έχεις από που να πιαστείς!



Αυτό το τελευταίο, είναι και το πιο δύσκολο. Καλείσαι να εγκαταλείψεις όλες εκείνες τις δυσλειτουργικές συμπεριφορές (γκρίνια, ηττοπάθεια, ανασφάλειες, φόβους, απεσιοδοξία) που συνήθιζες να υιοθετείς κάθε φορά που τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά στην ζωή σου, και να τις αντικαταστήσεις με συμπεριφορές που εστιάζουν στην αισιοδοξία, το χαμόγελο και την θετική σκέψη.

Ωστόσο είναι γεγονός!

Όταν εμείς οι ίδιοι τείνουμε να αντιμετωπίζουμε τα προβλήματα και τις δυσκολίες μας με χιούμορ και δύναμη, τα παιδιά μας μπορούν πολύ πιο εύκολα να προσαρμοστούν, να αποδεχθούν, να αντιμετωπίσουν και να ξεπεράσουν καταστάσεις και αλλαγές, που κάτω από άλλες συνθήκες, θα τους προκαλούσαν έντονο στρες και ανασφάλεια. Με άλλα λόγια, τα παιδιά βλέπουν τον κόσμο και τον ερμηνεύουν σύμφωνα με τις δικές μας αντιδράσεις. Αν εμείς στεκόμαστε στο ύψος των περιστάσεων, αντιμετωπίζουμε τις όποιες αναποδιές και δυσκολίες με ηρεμία και σύνεση, εστιάζουμε στην λύση και την σωστή διαχείριση και όχι στην απελπισία και στην γκρίνια, χαμογελάμε και είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον, δίνουμε ένα από τα σημαντικότερα μαθήματα ζωής στα παιδιά μας.

Θυμάμαι με πόση χαρά περιέγραφε ο γιος μου στον πατέρα του, την περιπέτεια μας μέχρι να φτάσουμε τις προάλλες στην προπόνηση του. Η αλήθεια είναι πως δεν μου άρεσε καθόλου που μέχρι να φτάσουμε είχαμε γίνει λούτσα, ωστόσο ωραιοποιώντας του την κατάσταση και αντιμετωπίζοντας την αργοπορία του λεωφορείου και την βροχή ως κάτι απόλυτα φυσιολογικό, για εκείνον ήταν μια μικρή περιπέτεια που τον ευχαρίστησε και τον έκανε να γελάσει. Κάθε φορά που τα πράγματα πάνε στραβά, που κάτι με πληγώνει ή με στεναχωρεί, που χρειάζεται να περιμένω ή να υπομείνω κάτι, σκέφτομαι πως δεν έχω το δικαίωμα να μαυρίσω την ψυχή των παιδιών μου. Μπορεί να είμαι πάντα ειλικρινείς μαζί τους (και αυτό συμβουλεύω κι εσάς να κάνετε) δεν σταματάω όμως ποτέ να τους δίνω δύναμη και να τους μαθαίνω να διαχειρίζονται τα προβλήματα με δύναμη, χαμόγελο, αισιοδοξία, θάρρος, πίστη, θετική σκέψη και πάνω απ' όλα με ψυχή και αγάπη! "Όλα θα πάνε καλά" τους λέω και ξέρω πως με πιστεύουν... Γιατί δεν μένω ποτέ στα λόγια...

Πώς το «εκεί και τότε» επηρεάζει το «εδώ και τώρα»;

Τα σημερινά ευρήματα ερευνών από διάφορους επιστημονικούς κλάδους αλλά και η κλινική δουλειά τείνουν να μας αποκαλύπτουν ότι οι εμπειρίες και «εναπομείναντα» θέματα του παρελθόντος μας επηρεάζουν τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους.
Στην περίπτωση που γίνουμε γονείς επηρεάζουν ασφαλώς και τον τρόπο που ανατρέφουμε τα παιδιά μας. Εμπειρίες, επώδυνες ή όχι, που δεν έχουμε επεξεργασθεί ικανοποιητικά μπορεί να μας αφήσουν με «άλυτα θέματα» που επιδρούν στο πώς αντιδρούμε στις συναισθηματικές συνδιαλλαγές με τα παιδιά μας.
Τα «άλυτα» αυτά θέματά μας έρχονται στην επιφάνεια σχετικά εύκολα και συνήθως ανεξέλεγκτα στη γονεϊκή σχέση.
Όταν αυτό συμβαίνει τότε οι αντιδράσεις μας προς αυτά είναι συναισθηματικά έντονες, με παρορμητικές συμπεριφορές, σωματικά αισθήματα και διαστρέβλωση της αντίληψής μας. Τέτοιου είδους αντιδράσεις μας εμποδίζουν να παραμείνουμε ψύχραιμοι, ευέλικτοι, σκεπτόμενοι και ανοικτοί στη συνδιαλλαγή με τα παιδιά μας.

Είναι οι φορές που νοιώθουμε ότι «κάπου μας ξέφυγε» και αντί για τους γονείς που θα θέλαμε να είμαστε μοιάζει να γινόμαστε οι γονείς που μισούμε να είμαστε. Οι επακόλουθες ενοχές μας εμπλέκουν σε φαύλους κύκλους αντιδράσεων που απλώς χειροτερεύουν τα πράγματα.
          Ζητήματα του παρελθόντος μας, που για πολλά δεν έχουμε συνείδηση της ύπαρξής τους, μέχρι να δουλέψουμε ψυχοθεραπευτικά με τον εαυτό μας, επιδρούν στην τρέχουσα πραγματικότητα των σχέσεών μας με τα παιδιά μας.

Ο καθένας από μας έρχεται να παίξει το ρόλο του γονιού εφοδιασμένος με έναν εαυτό που διαμορφώθηκε στο πέρασμα του χρόνου από την έκφραση των γονιδίων του και τα βιώματά του.

Όλοι μας έχουμε θέματα από το παρελθόν μας, δύσκολα ή λιγότερο δύσκολα, που προέρχονται από επανειλημμένες εμπειρίες νωρίς στη ζωή μας, εμπειρίες που ήταν συναισθηματικά πολύ σημαντικές για μας και που, αν δεν τις επεξεργασθούμε με έναν συνθετικό νοητικά και συναισθηματικά τρόπο, έρχονται και ξανάρχονται επηρεάζοντας αρνητικά τις σχέσεις μας στο παρόν.

Έγραφα το άρθρο αυτό όταν μια νεαρή μητέρα ενός κοριτσιού 2,5 ετών, θεραπευόμενή μου, έφερε στη θεραπεία της ένα τέτοιο θέμα που σας το αναφέρω με την άδειά της.
«Δεν ξέρεις τι μου έκανε χθες η κόρη μου. Με έβγαλε από τα ρούχα μου. Και δεν είναι μόνο χθες. Τελευταία είναι όλο ‘θέλω’ και ‘δεν θέλω’. Με κάνει έξαλλη. Δεν μπορώ να την οριοθετήσω. Χθες από τα νεύρα μου άρχισα να δίνω σφαλιάρες στον εαυτό μου.»
Όταν ηρέμησε κάπως και αρχίσαμε να βλέπουμε το θέμα από κοντά αυτό που προέκυψε ήταν ότι η μικρή και οριοθετημένη είναι για την ηλικία της και η μητέρα την οριοθετεί. Όπως όλα τα παιδιά στην ηλικία αυτή ανακαλύπτει τη διαφορετικότητά της,

τις ανάγκες και επιθυμίες της. Στην αρχή, πολύ φυσιολογικά, χρησιμοποιεί «υπερβολικά», για τους ενήλικες, το «θέλω» και «δεν θέλω».
Η μητέρα για κάποιον ανεξήγητο λόγο ενώ λογικά καταλάβαινε την ώρα του επεισοδίου ότι η έκφραση των «θέλω» της μικρής είναι βοηθητική για το μεγάλωμά της, συναισθηματικά λειτουργούσε παρορμητικά, έντονα, και με διαστρεβλωμένη αντίληψη του όλου θέματος.
Όταν πρότεινα να αφήσουμε τη μικρή και να επικεντρωθούμε στην ίδια, πολύ γρήγορα αντιλήφθηκε ότι η κόρη της έκανε κάτι (ζητούσε τις επιθυμίες της) που η ίδια δεν έμαθε να κάνει ούτε ως παιδί, που ήταν υπάκουη, ούτε και ως ενήλικη παρόλο που έχει πολλές τέτοιες ανάγκες και επιθυμίες. Μέσα της τα «θέλω» και «δεν θέλω» μοιάζουν ανεπίτρεπτα.
Βλέπουμε λοιπόν ότι θέματα από την ιστορία της μητέρας που εμπλέκουν το δικό της μεγάλωμα και τα νοητικά σχήματα που ανέπτυξε και διατηρεί (δεν επιτρέπεται να ζητάμε τις ανάγκες μας) υπεισέρχονται στις αντιδράσεις της προς τις καθ’ όλα φυσιολογικές συμπεριφορές της κόρης της.
Καταλήξαμε για μια ακόμη φορά στη διαπίστωση ότι περισσότερα έχουμε να διδαχθούμε από τα παιδιά μας παρά να τους διδάξουμε.
Στο παραπάνω παράδειγμα μοιάζει το «εκεί και τότε» να επηρεάζει το «εδώ και τώρα», το παρελθόν να στοιχειώνει το παρόν και το μέλλον.
Οι μελέτες για τη μνήμη μας εφοδιάζουν με αρκετά στοιχεία που βοηθούν στην κατανόηση του πώς μένουμε με άλυτα θέματα, γιατί δεν έχουμε πολλές φορές συνείδηση τέτοιων θεμάτων, και πώς αυτά επηρεάζουν την τρέχουσα ζωή μας.
Η μελέτη της μνήμης, ερευνητικά και κλινικά, υποστηρίζει την ύπαρξη πολλαπλών συστημάτων μνήμης.

Από την αρχή της ζωής μας στη μήτρα οι εγκέφαλοί μας είναι ικανοί να ανταποκρίνονται στην εμπειρία αλλάζοντας τις συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων. Αυτές οι συνδέσεις διαμορφώνουν την ιδιαίτερη δομή κάθε εγκεφάλου και πιστεύεται ότι είναι ο τρόπος που ο εγκέφαλος θυμάται τις εμπειρίες. Η εγκεφαλική δομή διαμορφώνει την εγκεφαλική λειτουργία που με τη σειρά της δημιουργεί τον «νου» και την «ψυχή».

Οι δύο τρόποι που γίνονται αυτές οι συνδέσεις είναι οι δύο τύποι μνήμης, η άδηλη (implicit) και έκδηλη (explicit).

Η άδηλη μνήμη έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία συγκεκριμένων νευρωνικών κυκλωμάτων που είναι υπεύθυνα για την εκδήλωση συναισθημάτων, συμπεριφορών, αντίληψης και πιθανόν σωματικών αισθήσεων. Είναι μη λεκτική, υπάρχει κατά τη γέννησή μας και συνεχίζει να λειτουργεί σ’ όλη μας τη ζωή.

Ο εγκέφαλός μας μπορεί να κωδικοποιεί άδηλες μνήμες χωρίς να περάσει από το συνειδητό.

Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο της είναι αυτό που καλούμε νοητικά μοντέλα. Μέσα από τα μοντέλα αυτά ο νους μας δημιουργεί γενικεύσεις επαναλαμβανόμενων εμπειριών.

Για παράδειγμα, ένα μωρό που νοιώθει ήρεμο και παρηγορημένο όταν η μητέρα του ή ο πατέρας του ανταποκρίνεται στην ανησυχία του, θα γενικεύσει την εμπειρία έτσι, ώστε η παρουσία της μητέρας / του πατέρα να του δίνει μία αίσθηση ασφάλειας και ευεξίας.

Όταν θα είναι ανήσυχο αργότερα, το νοητικό μοντέλο της σχέσης του με τη μητέρα / τον πατέρα θα ενεργοποιείται και θα το κάνει να τους αναζητά για να ηρεμήσει. Αυτή είναι η λεγόμενη προσκόλληση / πρόσδεση.

Με τις επαναλαμβανόμενες εμπειρίες με τα σημαντικά μας πρόσωπα προσκόλλησης, ο νους μας δημιουργεί μοντέλα που επηρεάζουν το πώς βλέπουμε εμάς και τους άλλους.
Στο παραπάνω παράδειγμα το μωρό βλέπει τους γονείς ως ασφαλείς και ανταποκρινόμενους και τον εαυτό του να μπορεί να επηρεάζει το περιβάλλον του και να ικανοποιεί τις ανάγκες του.
Το πώς προσαρμοζόμαστε στις πρώιμες προσκολλήσεις μας στην οικογένεια επηρεάζει τις μετέπειτα σχέσεις μας έξω απ’ αυτήν.

Το ενδιαφέρον με την άδηλη μνήμη είναι ότι δεν έχουμε αίσθηση ανάμνησης. Δεν καταλαβαίνουμε ότι μια εσωτερική εμπειρία έρχεται από το παρελθόν.
Έτσι, συναισθήματα, συμπεριφορές, σωματικά αισθήματα, αντιλήψεις και συγκεκριμένα ασύνειδα νοητικά μοντέλα επηρεάζουν την τωρινή μας κατάστασή . Όταν π.χ. αντιδρούμε υπερβολικά σε κάτι, όταν κάποιος νοιώθουμε να πατάει το «κουμπί» μας, το πιθανότερο είναι η άδηλη μνήμη προσωπικών μας εμπειριών να είναι παρούσα.

Μετά τα πρώτα μας γενέθλια η ανάπτυξη των ιππόκαμπων, εγκεφαλικών δομών του μεταιχμιακού συστήματος, εγκαθιστά ένα νέο κύκλωμα που καθιστά δυνατή την έκδηλη μνήμη.
Υπάρχουν δύο μέρη της έκδηλης μνήμης, η «σημαντική» που είναι διαθέσιμη περίπου στην ηλικία των 1,5 ετών και η «αυτοβιογραφική» που αρχίζει να αναπτύσσεται μετά τα δεύτερά μας γενέθλια.
Η περίοδος πριν την αυτοβιογραφική μνήμη είναι η μια περίοδος παιδικής αμνησίας, ένα φαινόμενο εξελικτικά καθολικό σε όλους τους πολιτισμούς. Δεν έχει να κάνει με τραύμα αλλά με την μη ανάπτυξη συγκεκριμένων δομών του εγκεφάλου.

Σε αντίθεση με την άδηλη, στη έκδηλη μνήμη έχουμε αίσθηση ανάμνησης και χρειάζεται συνειδητή προσοχή για τη διαδικασία κωδικοποίησης.
Η αυτοβιογραφική μνήμη εμπλέκει το χρόνο και την αίσθηση του εαυτού. Για να υπάρξει χρειάζεται να αναπτυχθεί ο προμετωπιαίος φλοιός που είναι σημαντικός για την αυτοαντίληψη και τη ρύθμιση των συναισθημάτων.
Γνωρίζοντας τώρα για τα πολλαπλά συστήματα μνήμης που διαθέτουμε ως όντα και ιδίως για την άδηλη μνήμη και την κατασκευή νοητικών μοντέλων είναι περισσότερο κατανοητό το πώς εμπειρίες του παρελθόντος μας για τις οποίες έχουμε ή όχι ανάμνηση επηρεάζουν το παρόν των γονεϊκών μας σχέσεων.
Συχνά προσπαθούμε να ελέγξουμε τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των παιδιών μας όταν στην πραγματικότητα είναι πρωτίστως οι δικές μας εμπειρίες και νοητικά σχήματα που πυροδοτούν τα συναισθήματά μας για τη δική τους συμπεριφορά.
Η επεξεργασία θεμάτων από το παρελθόν μας βοηθά να εντάξουμε άδηλες μνήμες σε έκδηλες αφηγήσεις στο συνειδητό και να αναθεωρήσουμε μη βοηθητικά νοητικά μοντέλα που είχαμε αναπτύξει σε συγκεκριμένο χρόνο και συνθήκες.

Όταν ως γονείς αδυνατούμε να πάρουμε την ευθύνη επεξεργασίας δικών μας θεμάτων, στερούμε τον εαυτό μας και τους γύρω μας από μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για προσωπική και οικογενειακή ανέλιξη.
Έχοντας άγνοια για την προέλευση των σκέψεων, συμπεριφορών και των συναισθημάτων μας καταδικαζόμαστε πολλές φορές να επαναλαμβάνουμε σταθερά σχήματα συμπεριφορών για τα οποία δεν είμαστε υπερήφανοι και τα οποία δεν βοηθούν στο μεγάλωμα των παιδιών μας αλλά και του εαυτού μας.
Εστιάζοντας μέσα μας όταν έχουμε να αντιμετωπίσουμε κάτι έξω μας είναι πολλές φορές ο καταλληλότερος τρόπος για να αντιδράσουμε ευέλικτα και να δημιουργήσουμε περισσότερες επιλογές λύσεων.
Μεγαλώνοντας το παιδί μέσα μας και συνθέτοντας με νόημα την προσωπική μας ιστορία είναι ότι καλύτερο μπορούμε να κάνουμε για το μεγάλωμα βιοψυχοκοινωνικά υγιών παιδιών.

Παιδια με αυτοπεποιθηση


Πενήντα πρακτικές ιδέες για να βοηθήσουμε τα παιδιά, μέσα από την καθημερινότητα, να σέβονται τον εαυτό τους, να ανταποκρίνονται στις προκλήσεις της ζωής και να στηρίζονται στις δυνάμεις τους.

1. Ενθαρρύνω τα παιδιά να κοιτούν τους ανθρώπους στα μάτια
2. Προσθέτω το όνομα κάθε παιδιού στο κουδούνι και στο γραμματοκιβώτιο του σπιτιού
3. Επιτρέπω στα παιδιά να φοβούνται
4. Βάζω ένα ενθαρρυντικό σημείωμα ή μια αστεία φατσούλα μέσα στη θήκη με τα μολύβια τους
5. Δείχνω στο σύντροφό μου τρυφερότητα μπροστά στα παιδιά
6. Όταν υπάρξει ευκαιρία, τους μιλάω για την σκληρή πλευρά της ζωής
7. Όταν θέλουν να καλέσουν κόσμο, τους αναθέτω καθήκοντα, αφήνοντάς τα να τα διεκπεραιώσουν με το δικό τους τρόπο
8. Αφιερώνω χρόνο για προσωπική επαφή με κάθε παιδί χωριστά
9. Σέβομαι τα προσωπικά τους αντικείμενα και τους ζητώ να σέβονται τα δικά μου
10. Φροντίζω να έχει το παιδί το δικό του ξυπνητήρι και να το χρησιμοποιεί καθημερινά
11. Αγκαλιάζω τρυφερά τα παιδιά μου κάθε μέρα
12. Όταν πρόκειται να ταξιδέψουμε, ενθαρρύνω κάθε παιδί να φτιάξει τη βαλίτσα του
13. Τους μαθαίνω να ράβουν κουμπιά
14. Τους χαρίζω ένα ημερολόγιο και ένα κουτί που κλειδώνει για να γράφουν τα μυστικά τους και να φυλάνε τους «θησαυρούς» τους
15. Μαθαίνω στο παιδί πώς θα πρέπει να αντιδράσει αν χαθεί μέσα στο πλήθος
16. Φροντίζω να έχει πάνω του μια κάρτα με τα προσωπικά του στοιχεία για να τη χρησιμοποιήσει σε περίπτωση που χρειαστεί βοήθεια
17. Ζητάω συγγνώμη όταν έχω άδικο
18. Όταν χρειάζεται να γίνουν περικοπές στον προϋπολογισμό της οικογένειας, δίνω στα παιδιά τα δυνατότητα να επιλέξουν ποια έξοδά τους θα μειώσουν
19. Τους μαθαίνω να μετράνε και να υπολογίζουν τα ρέστα
20. Αφήνω κάθε παιδί να πληρώσει και να βγάλει το εισιτήριό του όταν πάμε σε μια παράσταση παρέα
21. Τα παίρνω καμιά φορά μαζί μου στη δουλειά για να γνωρίσουν το χώρο εργασίας και τους συναδέλφους μου
22. Ενθαρρύνω την κίνηση και τη φυσική δραστηριότητα για όλη την οικογένεια
23. Κρατάω ανοιχτές τις γραμμές επικοινωνίας, ό,τι κι αν συμβαίνει
24. Αφήνω το παιδί να διαλέξει τα ρούχα που θα φορέσει
25. Όταν έχει ξαστεριά μετράμε μαζί τ΄ αστέρια κι αν δούμε πεφταστέρι κάνουμε μια κοινή ευχή!
26. Απολαμβάνουμε παρέα ένα ηλιοβασίλεμα, μια όμορφη θέα, ένα ωραίο τοπίο
27. Πάμε όλοι μαζί ένα θερινό σινεμά για να δούμε το «Τραγουδώντας στη βροχή» ή κάποια άλλη κοσμαγάπητη ταινία που προβάλλει την ομορφιά της ζωής
28. Μαθαίνω και αφήνω τα παιδιά να βγάλουν φωτογραφίες και να τραβήξουν βίντεο από τη ζωή της οικογένειας
29. Αποφεύγω με κάθε τρόπο τις συγκρίσεις ανάμεσα στα αδέλφια και στα άλλα παιδιά της ηλικίας τους
30. Όταν η συμπεριφορά τους με πληγώνει, τους μιλάω για το πώς νιώθω χωρίς να τα μειώνω και να τα κατηγορώ
31. Δέχομαι, αν υπάρχουν, ελαφρυντικά για κάτι στραβό που έγινε
32 Ενθαρρύνω τα παιδιά να αναγνωρίσουν και να εκφράσουν τα συναισθήματά τους
33. Τους επιτρέπω και τους μαθαίνω να λένε «όχι» όταν νιώθουν άβολα με κάτι που τους ζητούν οι άλλοι
34. Όταν χαίρονται για μια επιτυχία, πανηγυρίζω μαζί τους κι εγώ!
35. Τα βοηθάω να εκφράσουν με υγιή τρόπο το θυμό τους
36. Μαθαίνω στα παιδιά την αξία της ευγνωμοσύνης
37. Τους επιτρέπω να κάνουν λάθη, έτσι μαθαίνουν!
38. Δίνω στην ευκαιρία σε κάθε παιδί να μου πάρει κάποιο δώρο
39. Θυμάμαι τα ονόματα των φίλων τους και ενδιαφέρομαι γι ΄αυτούς και τις οικογένειές τους
40. Αφήνω στα παιδιά την πρωτοβουλία να διαλέξουν το δώρο του φίλου τους
41. Υποστηρίζω τη συμμετοχή τους σε διάφορες ελεύθερες δραστηριότητες του σχολείου
42. Επιδοκιμάζω όχι μόνο την πρόοδο αλλά και την προσπάθεια που καταβάλουν
43. Ενθαρρύνω και καλλιεργώ την επιμέλεια και την έμφαση στην ποιότητα, δεν δέχομαι την προχειρότητα και την τεμπελιά!
44. Όταν το παιδί έχει κλειστή την πόρτα του δωματίου του, τη χτυπάω για να του μιλήσω
45. Δημιουργώ και συντηρώ με δημιουργικό τρόπο οικογενειακές παραδόσεις
46. Καλλιεργώ τις δικές μου φιλίες και αφιερώνω χρόνο για μένα κάνοντας μια αγαπημένη δραστηριότητα χωρίς τα παιδιά
47. Ζητάω από άλλους ενήλικες συναισθηματική υποστήριξη όταν τη χρειάζομαι
48. Εχω επίγνωση της επιρροής που ασκώ στα παιδιά μου πρώτα μέσα από τη συμπεριφορά μου σε όλα τα επίπεδα και μετά μέσα από τα λόγια μου
49. Επιτρέπω στον εαυτό μου να κάνει λάθη!
50. Αποδέχομαι, τέλος, – ότι σαν γονιός έχω τα όριά μου!